käçälco mağ
Sär vini, sär därni, sär käçäl vini. Ulu käçälcır suncu tukandarciz ħambaluvär siˊirni. Alä tukandarma ham simic, ham ma zalimni. Pämäcar raˤamqarizker ulu käçäl anır ıve-ıye har siˊirni, unovon haşke siˊiriz yutsˊurni, raˤamqara ugunda kˊulcä çağardä ma suncu haftäcär itkini saˊa kˊäsläb säxhä fuyer unuz yıvänı ud rixa erˤirni. Saˊa fuyer soˊuluyekir käçälcä siv yere säxhäcni.
Säd dığ ma käçälcır saˊa fuyer qenni ugunda kˊulcä cağardä tukandarcu dixin anızin vixhici. Käçälcux sär qˊusu nänä vini. Anır käçälcır quğä saˊa fuyer ˤacğancä ˤatsˊänı ˤada xhäd ˤaltˊulni ki, sätke qedil säxhä. Käçälcız laħki mız säxhäcni. Saˊa fuyer soˊuldä yozuğcä säd sil soğuci. Käçäl göynemi säxhäci. Tukandarcu duxorır käçälcuxun qhur qoxunu yıpäci:
Käçäl-käçäl,
Naxti käçäl.
Duğ seğirni
Gäçılda qişira,
Kuma cağara.
Käçälcu nänärı ˤayelcuvän yıpäci:
-Ay bälä, idmicir halmä yudoˊura. Väz irqhira doduz ki, sil soğucini käçäl uzaqˊalavi.
ˤayelcir heco çˊel sayına qedenni halä maˤni suxoci. Käçälcuvän ugug ˤaqha säxhädär. Uga xabic saˊa fu tukandarcu duxora täpäcä ˤayeci. Halä dämcä ˤayelce qˊıl soğu qˊad pärçä soxhoci. ˤayel uzaqˊala-uzaqˊala setʹtʹeħirni ugunda ado bädä vixhici. Ugo dix irda qˊosiye irqhacmä tukandarcır anovär xabar qenci:
-Ay bälä, vın hanır atäci?
ˤayelcir yıpäci:
-Käçälcır zın atänı za qˊıl soğuci.
Uc ixhecmä tukandarcır çˊinnemi säxhänı käçälcoxun idmi har siˊirci. Vibkinderi xabar quğoci ki, käçäl ˤarxhuci. Uguga varavur siˊirni tukandarcır yıpäci ki, heter ulu kıda ˤadar säd qadar yoçˊuä, iyexan zaˊad meza siqhirni zo bädä naˤrä siˊira, siqhirni saqˊazker atäz yutsˊura. Ive ˤadar fud-yıtsˊıd dığ yocˊuci. Tukandarcır käçälcä yancä idmi har siˊirci ki, bäs hiççişin dexhera, säxhä säxhäci yoçˊu vitkici, qaçˊu hüxhü udo kıda, ˤayelcä qılın ˤari soxhoci. Käçäl qˊala ˤarqˊucni ki, uguvän tukandarcır ħayif qeçħiri, amma unox ızgä rix däbni. Ħaläci ki, ud quzurnu tukandarco bädä vixhici.
Säd dığ käçäl laħki yurulmi säxhäcıni raˤamqarä ugunda kˊulcä videxhini tukandarco xilğildo qürküye qaqˊalci. Gurävä xabar hadezitirni tukandarcır ugo idmerikir şubur har siˊirci ki, viçte, käçäl yurğäncä çerikirni zo bädä ˤuşuxdä. Ana hekke qıvätädan ki, heter saqˊa. Kilama ad tuğonı yin ana qˊıl ˤabğuldän. Halä dämcä tukandarco idmerir käçäl qˊaxu yurğäncä çerikirni ˤuğoci. Käçälcä xabikir tukandar sugä biryandni. Haläci ki, tukandarcır andovän yıpäci:
-Hil vin qabärçˊä viçde, käçäl gerek zınzäz zın atˊudän.
Tukandarcır xabod, qilod mekˊilizin, räzızın ulu yurğäncä hekke qıvätäci ki, yozuğ käçäl xurt-xaşul säxhäci. Tukandarcız nımä säxhäci ki, käçäl saqˊavi. Uguga yıkˊılar halmä yodğuci ki, säd kˊibe qaqˊaldän, za axur qeyindän. Quzuriyexan käçälcä meyit tuğänı cidir siˊira.
Käçäl ateyekir tukandar hekke yurulmi säxhäcni ki, qˊıl qˊuma qivecmä ˤül axura vüxhücü. Yıpänır duz yıpäci ki, käçälcä can kˊevi yıxhäri. Demiş käçäl saqˊa där. Säd təhər uga ˤarepkiri yurğän eçmi süˊürcü, halä tukandar ug alä yurğäncä çerekirci. Yavaşuluvälcä tukandarcu ugo idmeruvon yıpäci ki, viçte käçälcä saqˊazker qıvätädä. Şubcu idmicir ulu yurğäncä hekke mekˊ ˤavätäci ki, yurğän kˊar-kˊar soxhoci. Sudama undäz irħacmä itxaci ki, ive käçälcır şi seravi [siˊiravi], undärı atä tukandar ug qˊeçik. Ma şi seri [siˊiri]. Tukandarcuvär duz säb haftä qila ˤada quzur säxhädär. ˤari säxhäcmä tukandarcır säb kupäl ruşvät qevinnı darğacu bädä vixhici. Uga qˊala qütkücer anız qaqhaci. Halä saˤatcä darğacır käçäl ugo bädä naˤrä siˊirni anuvän yıpäci:
-Käçäl, ye vın fud fuqhad manat yutux, ye ma säd sän vın anız havayi iştemi säxh. Iraħ väz halcic ˤarivi.
Käçälcox fud fuqhad manat säxhäcini hiç nukäruväl sideˊirni. Heleskema säd sän tukandarcız nukoruvol siˊiye razi säxhäci. Käçälcä xabikir cugä biryandi nı kˊulcä kıdärber ana qudğudäd. Käçäl xarmäncä kıda har siˊirci. Yozuğ käçäl pämäcar raˤamqarizker virağcä qˊanik mız-mızanä işdemi yıxhärni. Säd dığma käçälcır qˊum suzurdä yizana kˊekˊ qˊuma qˊanik çavisän ˤakäci. Irħadä bädälä şivi, säb kˊadaħ qızıl. Unur dıxtä qenni acär tuğo ugunda näna xaba yıväci. Ucärikir qˊad-şubudma ududuz ˤaqhaci ki, vixhi bazarcär uguguz halävär qona. Käçälca xaba şımä säxhäci tukandarcu heciz ulu qızılber itxaci. Raˤamqarä furi kˊulcä qüxhücmä anuvän yıpäci:
-Heyerisän käçälcä xaba saqhu ˤatkuci. ˤuş säd kıdä siˊirden, saqhurber ana xabar qaħa qeyindän.
Heco ulu çˊelikir furäz ħaz ˤatkici. Raˤamqarä käçäl ugu bädä eqˊilni tukandarcır anuvän yıpäci:
-Ay bälä, zäz irqhiravi ki, vın ˤari ˤayeli. Zäz yıkäci ki, vı nı säd kˊibe saqhu dazenmi siˊi. ˤuş harındärı säb duru suxodän. Hano duru ˤari soxhon laˊanır unuz fud fuqhad manat saqhu yıvä.
Käçälcır yıpäci:
-Zın razıvi, amma yo şertino baräcä vın zäz säd kağaz yutux.
Säd kağaz yezmi siˊirni tukandarcır uga tˊil zafħarancä ˤökürcü, kilama ad kağaye qˊanik qiçˊepxinci. Kağaz uga cibila ˤayeni käçälcır yıpäci:
-ˤuş hil vın vo duru sux.
Tukandarcır yıpäci:
-Ya bäbox säb ˤapxu xhinnerd vini. Ad hekke boˤlusni ki, osuyez ulu dünyacä iyez qürküc varaqˊar dädni. Sättä zäva yiyci qˊadına laxan cäd qürküc vini ki, ya bäbärı ugo xhinnerd tuğo iliye osurni.
Käçälcır yıpäci:
-Ħalmä uluc? Bağacä qişeni ya bäbä duz zäva yiyci qˊadına qeçˊirni. Suncu qarışqacä yiqˊiye anır säd hekec qürküc qirvecni ki, dünyacä veyi pitin naxastä xhinnerder tuğo iye qˊosiye ˤaqhurni. Və raħmottu bäbärı nı ugo xhinnerd tugo iye osurni. ˤuş hil vın kıdoxun iraħ ki, ya bäbo qürküye halä cüre xhinnerderekir fub fuqhab ˤoşxorni.
Tukandarcız itxaci ki, käçälcız ug uduzmi säxhäci, qetˊilci ki, bäs yo qˊundo nu duru kˊibe vi ni.
Undo ħücetuväl qızişmi säxhäci. Axircä ucber qˊarın darğaco bädä şikayətce vipkici. Käçälcır tukandarcır yıvä kağaz ˤükˊeni uga qˊala qütkücer darğacız qaqhaci.
Ive kˊikˊan mısisän tukandarcır darğacız säb kupäl ruşvät tuğocinı hilin kupälcekir ixtilat aˤaci ki, ma zäväz ruşvät yutsˊura, vın zäz yıkäcmä ħaruqˊ. Käçälco bädä ugo sir viyinı darğacır tukandarcuvän yıpäci:
-Ay tukandar, ud vın yuˊu käçälbekir där, pitinderi una tur naxti käçäl yuʼuri, çˊel-gäläcä simeˊi, ˤuşux fud fuqhad manat unuz yutux.
Raˤamqarizker möħlət qevinni tukandar ugunda kˊulcä qaçˊw vixhici. Uga qˊala qütkücer heciz qaqhanı yıpäci:
-Ay hec, paga yece qüxhünü käçälcır vovor saqhu växhän vın anovän yuˊura ki, tukandar saqˊaci, adın qaçˊu qaççağara.
Paga pämäcara qˊala dıxantär käçäl tukandarco qapucä qüxhünü anu hecuvän yıpäci:
-Xanım, tukandarcuvän yıp ki, ˤuğo zo fud fuqhad manat yıvä.
Hecir yıpäci:
-Ay käçäl, tukandar halä naqˊa saqˊa vixhi vi.
Käçälcır yıpäci:
-Vay, yozuğ tukandar. Anır zäz vesi siˊircni ki, saqˊadä zaˊana meyit zın sezinden.
Käçälcır uga sir-sifet çˊudğor siˊirni ˤarän ˤaçˊuci. Itxaci ki, tukandar taxtına ˤada qˊatsˊın-batsˊın qaqˊali vi. Dıxtä ucağcä ˤada säb ˤacğan xhäd qiveni xhäd fey siˊirci. Hec laˊa kˊulcä yorçˊucmä qeyner xhäd tukandarcä qˊala qitˊilni baştemi säxhäci ad sonzuye. Qişqirmi säxhänı tukandar ugo cıgacär quzurci. Tˊuqˊqˊa ˤavätänı käçäl qexceci ki, zın qüdöxhicini bäs tukandar saqˊa qaçˊw vixhi vib ni. Zın zaˊad sağ siˊirci. Hil anır zäz fud fuqhad manat ma ˤada yutsˊu vi.
Tukandarcız itxaci ki, käçälcızin qˊıl tuğo yuxhor däb, çaräsız irkinni fud fuqhad manat yıväci. Saqhu tuğänı ugunda nänäz yıvänı käçälcır yipäci:
-Dadä, mä ulu saqhurber, zäz säb ˤari kˊul qirvez yutux. Säd kˊibe şey-şüy qeyin, zäz əvlənmi yıxhär yıkäci.
Qariri yıpäci:
-Ay bälä, väz tu qonu?
Käçälcır yıpäci:
-Dadä, tu qonu vi zäzın halä havätsˊärdäb. Zo çentece fuyekir, çˊiçˊekcekir ˤəav, vixhini zın säb ˤari serqˊin qˊaxudän.
Käçälco çentece hecir säd mikˊe fu, çˊiçek ˤaveni yiväci. Käçäl rixa ˤarxhuci. Mikˊe vixhici, laħki vixhici, rubnu qˊosobi rix vixhici, ˤüxhü suncu mişece çurqˊuci. Ud laħki yurulmi säxhäcni, ham ma ud neqˊa ˤaqˊali vi ni. Una qabağcä säb vis qapkuci. Halä saˤat halävär aħanı ud xhiye ˤaçˊuci. Xhiyer qaçˊunu halävär quşuldä unuz itxaci ki, uga säb dana nı çˊer dobu qˊala hil hekke çˊer qöxhücü ki, yıpänı inam ˤöşxücmä däd. Dıxtä viso xhiye uga şikilcuxun irħaci. Uguga ˤülümba inam ˤoğodäb. Sär kuçäg gädä säxhäcni ki, unoxun irħanır yuˊurni ki, sudama zuˊunoxun irħadän. Qˊala käçälcekir säd nişanä itkindädni. Halä dämcä qˊala ˤarqˊuci ki, ulu kıdärber siˊiri viso xhäd qˊeçik. Täpän säpˊtsˊäzker ulu xhiyekir seğirni käçäl rix qaçˊuci. Miçˊixhın çotkuci. Mişece ˤülüz ˤül ürqhür däbni. Käçälcız yixta säd işiğ itxaci. Käçäl işiğ ˤuşxarcoxun vixhici. Çurqˊu nı itxaci ki, uc säd pänäcmäc cıga vi. Pänäcä qosiyezınqal hekke rix vixhici ki, axircä suncu kˊulcä çurqˊuci. Qapucä siva sär qari alqˊulivni. Käçäl irqhacmä qariri yıpäci:
-Ay idmi, vea dide va yasına alqˊulä, vın qüxhü qarxhu ˤari säxhäci. Zo yiyci div dixrimberi hil qübkünü zovor soˊulu voşulu vi, acber qübküzker zıvın zaˊandäz sorˤura.
Käçälcır yıpäci:
-Ay qari, vın şi açän–laxan ħaraqˊaravi? Va dixrinbar hanız kiçˊ yıxhäravi?
Qariri yorçˊu tona tsˊä ˤayeci ki, käçälcä yäk söcˤüre. Käçälcır cidrice qari ˤurtˊunu tona arˤaci. Tona qˊalama säb pitni ħuvo qaye qiveci. Qari qişqirmi yırxhäranı tona qˊosiye surgä kˊäsläb särxhäci. Hulu vaxtına zäv gurildemi säxhäci, tsˊä qaˤaci, luzu cufa qˊosär yiyib div qabçˊunı ˤüxhücü. Käçäl dıxtä mışräfcä xakila yoçˊu cidir säxhäci. Kˊulcä ˤaräcänı divreri yıpäci:
-Heye vi yea dide, kˊulcär idmicu nəˤ qaşxari?
Käçälcız itxaci ki, cidir säxhäyezın qˊalan qaşxar kıdä däd. Mışräfcä xakilar qaçˊuni divrevon yıpxaci:
-Ay divri, vea dide visär xhäd ˤuğäz virxhici. Za qudğuci ki, za dixrimer qübküde andovon yıp ki, sädaräcmä ive yiyir duşman quşxari, acber abortˊuyiz za dixrimberi yiyib ħuvo qaye xala qabğunu tuğä läp kepila kˊekˊila eve. Duşmanber kˊulcä ˤabeçˊirde qayerber ˤutˊu anda qˊala ˤayeni acber abärtˊä.
Divreri käçälcu çˊeluxun irħanı yiyib ħuvo qaye qabğu xala ˤada əveci.
Käçälcır yıpaci:
-Ay divri, hil ˤuştä zın irħadä bädäm ulu qayerberi vəa kar siˊiz?
Divro boˤlu şiyeri yıpäci:
-Väz çar hatsˊära ki, ucärır ya şimä kar siˊiri?
Käçälcır yıpäci:
-Vin pitinderi qˊıl –qˊıla yıvänı qapucä siva qebtˊilde. Xala ˤada qaçˊuni zın alä qayerber säb-säb hazebtirden zəvä qˊala, agäm acärır və kar siˊiren vez hatsˊär säxhä ki, andanı kar siˊira.
ˤari yıpäci ki, divri sefi yıxhäri. Unu çˊela inam ˤoğonı yiyib div ħuvu qayece qˊanik qepˊtˊilci. Xala qaçˊunu käçälcır qayerber säb-säb ˤübçˊürnü divra qˊala savˤaci. Divri saqˊaci. Käçäl xalar ˤaçˊunu kˊulba ˤasilci. Suncu kˊulcä ˤaçˊunı itxaci ki, säb kuçäg rij uga kuçrimbəar ˤöxünüvü. Ana kuç eçmi süˊürnü ad qˊuma eveci. Rijma şımäd rije, somoˊulu, somoğuru aqˊul una icinoxun iraħ. Ulu rij nä gädäz su-sundäz sär yıpkän säbkäci. Qˊundärı nä ive veyi lel-cavahircekir laħkice qeyinci.
Rijeri yıpäci:
-Ay gädä, divro axırinci kˊulcä säb sunduqˊ vi. Iye qˊosiye demircekir säd cuft seħirri çäläm ˤayevi. Vibki nä yaˊacärın qeyinden.
Qˊundärı nı vibki nä sunduqˊ eçmi süˊürcü, çälämär qaħaci. Käçälcır rijovon xabar qeyinci ki, yez çar hatsˊära ki, ulu çälämär seħirrı vi. Rijeri yıpäci:
-Çälämär qila qıxhä idmi hekke kˊev satˊtˊarħari ki, hiç çˊilitˊin ana çuroqˊor däb.
Harındärı säd cuft çäläm qila qıxhänı rixa ˤabärxhäci. Qˊuqhadcu yiğino rix suncu yığina käçälco kˊulcä ˤübkü qabärxhäci. Käçälcır ugunda qˊala qütkücer nänäz qaqhaci. Nänärı käçälcir eye vixhi pulunızın säb ˤari kˊul qirvez yıvävni. Halä yığcär mitkeriz ħazıruväl siˊirci. Täzä kˊulcä mitker qiyeni yiyid diğ yuvuz-qeyiz mitker atäci. Käçäl halä rijezin evlənmi säxhäci. Andärı saˊal-seğirci, vi ni saˊaldä, seğirde həmişəlik salamät säbkädä.
Türkcono (azerbaycanco) mezar budano meza çovurmi si΄iri: Lalaħaci Adıgözəl Budad
