Buduq-Azerbaycancä läp qedimi kumräkiri. Azga ibtidai idmer in yo kuma veyi pänärbea yeşemi säbkäci. Halmä vi ki, yo kumo cıga, kumo rix, kuma qırağär dağräzin ehate säxhävi. Yo dağroxun irhhadä väz nımä yıxhari ki, acär zäva maq'am hunduri, virağ yö kʹulbea hagcär oroxhori. Idmiceä ˁüla qabağcä q'ala luzu yiz veyi dağrimer, sätke açäncära irħadä dağco yaliber, morzärber, därärber, Tsʹutʹtʹu qʹol, Tʹopʹonu qʹol, qayerber, al qırmızi, luzu, sozä rengina gılboxun irħadä idmica govul nuğa yuxhori. Bäbä dağcär dağroxun iraħ. Väz nımä yıxhäri ki, kurur lili çorot'uri Ebdülmeħemmed bäbäz, yo Kʹeçi dağcız. Kura hire gälca Enbere dağı vi, şimşiş, iye qʹala veyi qaläcuxun iraħ. Hanız hatsʹär halci dovurcär ipkinivi ulu qalä!
Yo Sänäm yaylağicär qʹörücür şımä tʹürtʹeħ çorotʹuri ki, iye sas laxa Çäräkäcä maqʹam ixhiri. Halmä vi ki, sätke yonuğlu, sätke qerib sascimävi ulu sasri, iye ibir qiy. Qaqa şükür süʹür ki, halmä ˁari, halmä saf cigace vi yin, halmä dağri yez arxa vi. Qırx bulağcär (Qʹuqhab visar) xhäd açä Laˁa kura ˁaläkäli, kura sasına ibir vey. Qaqa şükür sü'ür ki, halmä ˁari, halmä saf cigace vi yin, halmä dağri yez arxa vi.
Buduq Qonagkənd rayonuce soxhodä har şey läp ˁarivni. Kʹikʹan kalxuz soxhocni, kila sovxuz sohoci. Azga şi dädni yo kuma? Qulo-muxo nikinbər, cuvälbö suru, xilğero galla. Kum qeynemi yuxhorni, kuma mitkerber säxhädä ˁayelbez läp kef yıxhärni, kʹulco xala qabärçä säb "Koroğlu" çorotʹurni, yo dağra sas aräxhärni. Bäs kila şi säxhä? SSRİ-co boˁhlus N.S. Xurşovcur Qonağkənd rayoncima leğv süʹürcü. İyexan dağra veyi kumrar camˁat irhadə şivi açäcära veyi kumra kuçmi säxh qaçʹçağaravi. Halmä ki, kumri Qubaca tabe siirci. Yo kuma veyi nikinbər, sururber, gallarber, nexirber- sovxozcux şi vini pitin usulluvälcä ˁaqul vitkici. Yo kumu camˁat kumar kuçmi säxhä qaçʹ vixhici. Hulu saˁat qhanämiyib kʹul ipkinci. Kuma 180-cä maqʹam idmi yo meza ħaraqʹari
Buduğce nä budadında baräcä huluçʹarizke laħki alimerir, tarixçeri, etnoqrafärır, mez yezmi süʹünderi fikir yıpäci, meğalerber qaħaci, kitabär yezmi siʹieci. Amma bitin ulu kıdärber eħtimalbezin säxhäye güreceBuduğcoä türix, budano asıl-nesilcä bäräcä elimcizın, subutcızın deqiqleşdirmerber tuğoä däd. Sättä 13-14-cü esrbö azman tarixçi, menbeşünas, dovlätco idmi säxhä Fezlullah Reşideddin İbn Ħamädaniri ugo “Came et Tevarix” yuʹu kitabcä Buduğco tarix, budano asıl-nesilce baräcä işarti yutsʹu maˁlumatär yezmi siʹirci. Ulu maˁlumatär budad tü veyi, ano asıl-nesil heyer veyi ħar yıbkärcız säd rix ˁükʹü menbe säxhä yixhära. Uluc hatsäri ki, budanindäri ugugundovon ugundo meza “budad” yuʹuri, su-sundäzın ixtilat siʹirde “vin budadiz” xabar qoni. F.Reşideddinir ugo kitabära “budat” addu qebilecekir xabar yutsʹuri. “Came et Tevarix” kitabco 98 nä 193-cü sehiferbea yezmi siʹirci: ”Budato qebile. Ulu qebile Tunbine xano 5-ci dix Bat-Kulkino ağräbäcekir cüre soxhoci. Çingiz xano dovurcä ando boˁlus Urud ye ma Uridayni. Çingiz xanır Taycuit qebilecizin davˁa süʹü vaxtimbea budatär anızın (Çingiz xanızın) särni, ano leşkersizın sıntavni. Andox (budatorux) laħkice emirber säbkäci, hilin vi. Hil anda tur yez hatsʹär däd”.
F.Rəşidəddin küçəri türkrəra tur qusurda budanu tur ən qədim,Niruncu moğol türkrərçima hesab sirci.
Kilaxan Buduğ mahalcu mərkəz sohoci 1833 cü ilcə Buduğ mahalıca 19 kum birləşmi sohovni.20 ci əsircə Buduğ Qonağkənd rayonucavni.60 cı yılca xan Buduğ Qubaca aid sohoci.Buduğbər ən lahki Azərbaycancə,Dağıstançə ma Rusyacəna yaşami yipkari. Azərbaycancə lap lahki, Qubacə, Xaçmazcə, Şabrəncə, Qusarcə ma Siyəzəncəvi.Qubacə ən lahki kumrakir Bağbanlucə, Barlucə, Nərimanovkacə, Dəlləklicə,Vladimrovkacə,Vəl-Vələcə, Qəcərzeyidcə, Amsarpaləsəcə, Xaçmazcə kumrakir ən lahki Arzu kumcə,Hacalbəycə,Ağyazıca,Barisbolcə,Yergüccə,Suxtəkələcə,Qusaru rayuncə Balaqusarcə,Həsənqələcə,Şabran rayunucə ,Siyəzəncə,Gəncəcə,Qaxu Qum kuma , Şəkicə, lap iri kumrakhir Bokucə ma Sumqayıtcə məskunləşmi sapkavi. Yoo kum vaxt viniki, laxa dağarlarcə ən iri kumni .500 kul vini.Yoo kuma yıçıb sinifli urta məktəb,mədəniyyətcu kul,kitabxana,feltşer-mamacu məntəqə,internat vini ki,yoo kuma bada kumraru hayelber ulu internatca suxuçurni.Dağca vehi kumra budanu məlimərir dərs yuçurni .Zeyidcə ,Xinaluğca ,Rukhca ,Söhübcə,Zıxırca məktəbcü boğlubər Budanu məlimərni .Rayonca andox hürmət lahkivini. Halma məlimərikir Ramazan Bahadirovu ,Nurulla Məmmədovu ,Bəylər Abdullayevi,Şərafəddin Bahadirovu,Əbubəkir Ağayevi,Zalı Əliyevi,Həmdulla Əhmədovu,Şabran rayonucə təhsilcu bohlus səhə Teyfur Adayev,Quba şəhəricə camaatcız buduqlu Musənnif müəllim,buduğlu Əhməd müəllimcima haçar sapka,hulu saat, hak dünyaca,vehi budatarız yin rahmət yipadan ki, andara ya tur qaldırmi sirci.Xaçmazca meshur saha Hüseyin müəllimcir yatur hiç,açən sir dad,Qaqır anız rahmət sirə.Qiyasəddin müəllim,Feyzulla müəllim ma çuqunda tur yindən,Şahlar müəllim,azqa Kuba respublikaca tərcüman işləmi saha Sabir müəllim, ma hala lahki yo idmər vi...Hana tur yin dad yəkir incimi sadapka ,yo sayt tazavi ,hala lahki kıdarber vəz haçar yikari.Acbər hulu saat haqq dünyacəvi yin hürmətlə xatirləmi siri andaz Allahcər Rəhmət sirə.
1940 – 50 ci yıllarcə kum hala boğlu kumni.Kilə yavaş yavaş kuç başlami sohoci,sar-sar ,qar-qar yo idmər aça aran kumra vipkici . Zovor xabar qon ki ,bas şimati Buduqbər halma kuçmi sapkacı ? Halma ki,rix dabni,xad, soğuri yixdər haşxarni ,qacul hatkicma xhad pasar yikarni ,şaxtacur dondurmi sirni.idmər qubəcə xilğərizin çabğarni,qacul hatkicma rixin voltolni ,halmavki kum boşalmi soho vühücü.hulusaat yoo kumca mikə kul,ma idmi irkinivi .500 kul cu kir 28 kul ,3000 idmicikir 500 cə maqam budad irkinivi.Acber Budugcə , Qazmalarcə,Dağüstücə ma Yalavancavi .Dalıqayacə 30 laxan qulca budatbəri.
Yo kum bəqləru kum sohoci yo kumu axırıncı beq Soltan beq Abadan beq oğlu sakaci.Cüssəlu,icinar nur holokol yo beq zaz hayel vaxtina ırqaci.Anız Qaqır rahmət sirə.
Budanikir ləhki elimli idmər,alimər ,həkimbər, aqranombər,mühəndisbər ,hüquqşünasbər sapkaci,ma vi.Misalcız tarixcü doktor- professor V.Piriyev ,fəlsəfəcü doktor professor A.Əsədov ,fizika –riyaziyyatcu doktor N.Məmmədov ,hüquqcu doktor ,ədliyəcü general Z.Qafarov ,tibbcu dossent Ə.Məmmədov,pedaqoji doktor M.İsmixanov, tibcu həkim M.Əhmədov rayonca,ma respublikaca pitindaz haçar idmərni.Alim dərəcəli aqranom-zootexnik rayonca təsərüfatcu boğlus saha İ.Məmmədov ,kalxozcu sədir saha Şıxkərim müəllim,Beybut müəllim,alim iqtisadçı lahki savadlu G.Kərimov,kumo bohlus saha M.İsayev,Xacmazca bohlus saha Ə.Adayev,idarəcu rəhbər saha M.Rzayev ma lahki halma idmər vi .... halma budatbər hil yin hürmətlə xatirləmi siri.
Hüquq sahəcə yoo idmər ləhkivi.Ədliyyəcu general Z.Qafarov Azərbaycancu ,Ədliyyəcu nazirlikcə idarəcu bohlus,MTN cə işləmi saha polkovnik Ç.Mustafayev,polkovnik N.Adayev, polis polkovnik leytinant R.Abdullayev,ədliyyə polkovnik leytinant K.Əliyevi,ədliyyə polkovniki ,prokuror Z.Haciyevi ma ləhki idmərə tur yipa yikari.Ma ləhkimər vi ki,yez anda tur haçar dad,halmav ki, Xaçmazcə ,Bokucə ,Sumqayıtcə,viizbekir yez xabar dad.Hana tur haçar dad yin bağışləmi sirə.
Fud-rıxıd yıl ivə kikan yin Budanu xeyriyyə cəmiyyət yaratmi sürcni.İyə bohlu-suvol R.Abdullayevcir sirni, yoo kuma ma rayonca lahkir idmeriz kumak sürcü. Məktəbcə hari suxuçi hayelbez pul mukafat yivacni ,yo “Qaçaqcu Mayulcu” mukafat təsis sürcni .Anu hesabca “Babadağ” qəzeti cap sürni.Qəzətcə redaktor E.Abdullayevni.Halmavki hil ulu kidarber sii mümkün dad.Hiç hanır kumak sürdabni.Halmavki cəmiyyətin,qəzetin ma yez lazimi.Ulu kıda pitindara kumak sii lazımi.
Yo kumu camahatcız QAQ yikaci.Yin dini islami,yez fərq dad yo Peyğəmbər Muhəmməd (Sallallahe aleyhe və alihi və səlləm) dir.Anır evə rixızın çabğari.Yo kuma yuqub mescid vini.Hulu sahad saptak ipkinivi.Yo kumə axund əfəndi ləhki səhəci.Ağa əfəndiyə,Molla Hacı əmiyə,Molla Rəsula,molla Seyidağaya Qaqır rahmət sirə.
Ada Qaçrəş kumad,didə yo budat vehi taruxcu doktor,bohlu şair ,divan-şeircu ustad Şahin Fazilir yipaci:
Adə kum Qəçrəşi, didə kum Buduq,
Dərbənd,Gəncə, zəz yivan ha,yukadab
Ləhki ciqarba vihici, irhaci zin dünyacuxun
Lap axırca za yıkıla, ya didə kum məskən sohovi...
Azərbaycancu Yazıcılarcu İttifaqcu üzüv saha Cəlaləddin Budadoğlunə budati.Anu 2000 ci yilcə “Zın tivi” şeurcu kitab çap sohovi.Halmav ki ala kitabcə Budanu Kuma baraca poema vi.Anır vin salamləmi sibiri təbrik siiri ki,ulu sayt dünyacu sayti.Və axirinbər xeyir səhə... AMİN !
Vın ciqaca qalkali,
Şimati uzalkali,
Can bala zin sarkari
Əsil batan ya kuma...
***
Zo baq laxa,xan laxa,
Yado giric allaxa,
Qın yuçiri Allaha
Əsil batan ya kuma...
***
Alamar yo dağrivi,
Dağca hada dağrivi
Za yikıla ağrıvi
Əsil batan yo kuma...
***
Qab xilavni səb hevi?
Siv vetili əb hevi?
Xorun vühü,dəb hevi?
Əsil batan yo kuma...
***
Qala vəhi çalmavi,
Kal idmiciz şal ma vi,
Vın şimati hal ma vi,
Əsil batan yo kuma...
***
Dağcə virağ mum laxa,
Quma sörhü tum laxa,
Kum yukociz kum laxa
Əsil batan yo kuma...
***
Çərxinavi,çərx ma vi,
Dağrimər ya arxavi...
Zazın,vazın nahrəvi
Əsil batan yo kuma...
Budanu məzu yəzmi sirci :
Cəlaləddin Budadoğlu
