Budano meza türkceno mağ
(çovurmi sü΄ürü budad Lalaħaci Şixkerimo dix Adıgözəl)
Kuçägi Fätʹmä
Sär vi ni, sär där ni, Qagox bändä laħkivni, sär furi nä sär hes vi ni. Yığro sunciye kıdärı halmä qüşxür ki, ulu furo hec azarmi särxhä nı sarqʹari. Halä hecikir sär Fätʹmä yuʹu yetim rij, sär ma dix irkinci. Furäz itxaci ki, ˁayelboxun irħa yıxhärdäd, haläci ki, sär alahi hec qerinci. Furo ulu hecikir säb rij soxhoci, amma ud yaman fartan rijni.
Ulu hec qürxhü yiğcär Fätʹmä una ˁüleri qevindäb. Uga rija tur ın Fätʹmä qiyeci. Amma una rija nä ana aräcä tofit laħkivni. Yetim Fätʹmä säb kuçägi rijni, fartan Fätʹmä ma naxti käçälni.
Ugoy dideri yetim Fätʹmä nä gädäz yiğ yıvä, işiğ yutsʹur dädni. Acber ga kʹına, ga xhiye har sibʹirni. Kʹulca nukorcımä işletmi sibʹirni. Säd dığ hecir qʹad qil sınta suncu läkärce ˁaçʹir qeltil nı furovon yipäci:
-Furi, agäm vın ulu ˁayelber tubğoä yağalmi sidebʹiren, zın zäväz alqʹoldär. Ulu ˁayelbekir za zehle çağari, ma zovon andoxun irħar yıxhärdäd.
Furärı hekke dil-täväzä süʹürcü ki, ay hec vox insaf soxho, bäs zın ulu tifilber şımä tubğoä yağalmi sibʹirden, ucber yozuği, çabğara mişece qurd-quşcur sobʹula. Heca tersuvol siqhirivni, halä siqhir qeltʹilci ki, tobğoä yağaltmi sidebʹiren, zava yiğ laˁa siʹira (väz säd yiğ iderqhira). Furärı laħki varavur siʹirci. Itxaci ki, ızgä çarä däd. Fätʹmä nä dix qebin nı vixhici mişece. ˁayelba qʹıl aldätmi süʹürnü yipäci:
-Ay bälärber, vin çiyeleg, moruğ vodora-vodora viçte däräcä qʹosiyoxun, zın ma alä gälcä sädke kʹına etʹeden, qaˁamqaräqʹaloxun qüxhünü zivin in qobuna, qabärçabğara.
ˁayelberi ado çʹela inam ˁoğoci. Çiyeleg, moruğ vodora-vodoranı mişece qalın cıgacä qübkü qabärxhäci.
Zevez hanıkir qaqhadän, furäkir. Furärı ˁayelber yağaltmi sibʹirnı alä gälcär uzaqʹala-uzaqʹala, kur-paşman esil qüxhücü kʹulcä. Raˁamqaräcic säxhäci, miçʹixhın çotkuci. Mişece ˁülöz ˁül ürqʹürdabni. Soruldur, ebildir, pelengcir, sirildir mişece säd narıltı, bügürtü, inilti saˁacni ki, kiçʹi idmica yıkʹ sotʹolqʹolni.
ˁayelberi laħki ˁül ˁaveci, adä qürxhü qarxhudär. Axirce çarä yotʹu nı dära qʹala qabärçʹänı iye ibkinci. Pämäcar dıxantär rixa ˁabärxhänı sunci cırğäcızınqal vibkici. Mikʹe vibkici, laħki vibkici, därä-täpä duz vibkici, qübkü suncu visa ˁada qabärxhäci. Fätʹma şiyez xhädkän säxhävni. Ugug visa ˁüla saˁaci, yıkän säxhäci ki, xhiyekir täpän säbtsʹäzker suguru. Fätʹmäz şiyeri xhäd seğiriz yortu yıkädärni. Hele bil una yıkʹıla ˁarotʹqʹurcni ki, ulu xhiye şivisän vi. Fätʹmärı şi illah süʹürcü ki, şiyeri ulu xhiyekir sedeğire, säxhädäd. Şiyeri civ visa ˁüla qiyenı ulu xhiyekir täpän säbtsʹäzker seğirci. Halä dämcä ud suncu laˁa zära dünmi säxhäci. Fätʹmärı peprimber atä vo-şuvan siʹirci ki, ay şid, zın zovovon däpäz ki ha somoğuru, hil zın şımä siʹirden, za qʹala heye qaye qıbtsʹädän /reqʹ qıtsʹädän/.
Şiyeri yıpäci:
-Şidir, kıdä kıdan yoçʹuci, zovoc ın halmä vi qʹeçik, qurzur bätän. Amma ulu sir nabadä vın sundovon yuʹu!
Fätʹmärı zär qabağcä çavˁanı qilo läpırcäqal hekke virxhici ki, mişecer qarçʹuci. Suncu dağcä qʹala qarçʹucmä itxaci ki, ugunda kʹulib yixtar irqhira vi.
Duz qürxhücü ugunda kʹulcä. Heciz itxaci ki, rij qürxhücü, yancäma säb laˁa zär. Kʹikʹəan uga qaş-qabağ ˁüçʹürcü, yıkän säxhäci ki, rij ˁuçʹonxu. Kila fikirleşmi särxhäci ki, gädä qüxhü där, diyesen saqʹa vixhici, mişece irkinci. Rijma suncu ˁari zärızın qürxhücü. Zär yin säväzä soʹula. Sädaräcmä yin rij turğänı yağaltmi sirʹira, adır ın ˁalgulnä cəhənnemce vasi yırxhära. Rij irqhacmä furi nı nuğa säxhäci, la gälcärmä dix kʹəan qüʹürnü bikef säxhäci.
Ugoy dideri yiğına Fätʹmä xaba säd mikʹe yiz yıvänı zär ˁavaqhaz har sirʹirni. Fätʹmärı raˁamqarizker zär ˁovoqhurni, hecir yıvä yizrı sokʹonı çuxutsʹurni. Säd dığ ma zär ˁovoqhurdä guclu kulak quzurci, Fätʹmä xabid kʹurkʹuç qavħanı qevin vuğoäci. Fätʹmärı “a kulak bäbä, zo kʹurkʹuç çümöğü”,- yuʹura-yuʹuranı satʹtʹarħaravni. Kulak bäbärı alä kʹurkʹuç tuğoä suncu kʹulcä hagcär ˁarän savˁaci. Sär ˁabeceri qarı ˁarär qarçʹu yıpäci:
-A bälä, şi vi, väz şi yıkäci?
Fätʹmärı yıpäci:
-Qari nänä, kulak bäbärı zo kʹurkʹuç ˁuğoä vo kʹulcä hagcär ˁarän savˁaci, zın ˁürxhücü ki, vın ad yutsʹu.
Qariri yıpäci:
-Ay rij, ˁşär za qʹala iraħ, kila zovo kʹurkʹuç yıvädän.
Fätʹmä razi särxhäci, ˁarän ˁarçʹucmä itxaci ki, qaro kʹul zir-zibilcizin säbçʹävi. Haläc ki, yıpäci:
-Qari nänä, mogul yutux zovo kʹul vopkudän.
Qariri mogul yıväci. Fätʹmärı kʹul vobkunı temi süʹürcü. Kilama qara qʹala irħaci, itxaci ki, una qʹıl yer-kʹiyatʹärcızın säbtsʹävi, itxaci ki, qara qʹala lişer vi ki, pısbağacizked, mula˚ar vi ki, qublagacizked.
Qariri yıpäci:
-Ay rij, yıp bädäm za qʹıl kuçägivi, yuxsä veə dida qʹıl. Za lişri kuçägi, yuxsä anacär.
Fätʹmärı yıpäci:
-Ay dadä, halbättä, va qʹıl kukçägi. Va liş, mula˚ın çʹiltʹildicmä, bülbülcımä şeyrivi.
Ulu çʹelbekir qariz ħaz ˁatkici, haläci ki, yıpäci:
-Bälä, iver çarğardä va qabağcä şub vis qoroxhori, sunciyo xhäd lupluzu, yuxucmäc, liʹiyo xhäd laˁa şevecmäc, laʹa viso xhäd alqırmızi lalecmäci. Luzu visa halävär aħanı xhiye ˁarçʹira, laˁa xhiyekir va kuçuna, qaşra, küprükera yuna, qırmızi xhiyekir va kʹutʹunbeə, päkʹrimbeə qiçħira. Kilama virħinä laˁa zära suncu kärçinar ħaräc, la kärçinar yit çʹuʹura.
Fätʹmä qaro bädär qurzur qerxhici, rixa meşriğ täräfcä qabağcä säb vis qapkuci. Iyo xhäd lupluzu, yuxucmäc, udur ive xhiye ˁarçʹuci. Sädke virxhiyexan meğribce suncu visa rast särxhäci. Ulu viso xhäd laˁavni. Fätʹmärı ivö xhiye uga qʹıl sebzinci, sädke ma qennä uga qaşına, küprükce qitħaci. Qırmızi xhiyekirma uga kʹutʹunbeə, päkʹrimbeə qitħaci. Fätʹmä kuçägi vi ni, hilma särxhäci alahi. Fätʹmä şımädır kuçägi rij särxhäci ki, ana qişerki därni. Väzılovon yıpäci ki, vın qömöçʹü, zın qerçʹiri, virağcovon yıpäci ki, vın qömöçʹü, zın qerçʹiri. Kʹutʹunber qıpqırmızi yeçicmäc, päkʹrimed qeymeqʹ, silimer sädäf, ˁülümer ma maralca ˁülümer. Zın şi yıpädän, unoxun irħanır sudama irħadän yuʹurni.
Fätʹmä duz ˁurxhü qeltʹilci laˁa zäro bäda, iye qʹılınız, iciniz kʹuf yıvänı başdemi särxhäci kärçimer çʹuʹuye. Itxaci ki, duğurdänın, zära suncu kärçinar ħaräc, suncu kärçinar yit ˁaşxaravi. Fätʹmärı yiğına zära kärçimer çʹuʹuranä şımä kukalmi särxhäci ki, läp baluğcän elsilci. Fätʹma ugoy dido paxıruvol ˁatkici ulu kıda, ham ma çeşmi särxhä irkincni ki, Fätʹmärı şi siʹiravi ki, halmä kukalmi yırxhäravi, kuçägi yırxhäravi. Haläc ki, pagasi uga käçäl rij in Fätʹma vavˁaci ki, udurun nexirce virxhinä kuçägi särxhä.
Kıdärı halmä quğoäci ki, möħkəm kulak quzurci. Ulu nıbä kulakcır käçäl Fätʹmo yiz qen tuğoäci. Yiz vitki halä qaro hagcär ˁarän atkuci. Käçäl Fätʹmä yiza xakila satʹtʹarħara-satʹtʹarħara virxhi qaro kʹulcä qarxhuci. Qapu atänı ugo yiz växhäci. Qariri rij ˁarän naˁrä sirʹirni yıpäci:
-Ay rij, ˁuşär za qʹala veyi liş avät, zovo yiz yıvädän.
Rijeri qara qʹaloxun irħadä itxaci ki, kʹidilizin, lişezin säpʹtsʹävi. “Tfu” siʹirni kilaxan virxhici. Qariri yıpäci:
-A rij, za qʹıl temisi, yuxsä va dida qʹıl?
Rijeri yıpäsi:
-Qagır ˁapʹtʹuci va qʹala. Va qʹıl yer-kiyatʹärcızın säbtsʹävi, halbättä, ya dida qʹıl ˁarivi.
Qariri açär laxan irħanı yıpäci:
-A rij, vin ki, halmä yıpäci, ma, zovo yiz yutsʹuri. Amma iver çarğardä va qabağcä şub vic qoroxhora. Suncuye xhäd laˁa, liʹiye xhäd luzu, laʹa viso xhäd ma qırmızıvi. Vın suftäki visa xhiye ˁarçʹira, kilaki vasar luzu xhiyezın va qʹıl sonzuna, sädkema va qaşra, kürpükera, qırmızi xhiyekir va bela qiçħira. Kilama laˁa zära mämri çʹuʹura.
Rij qara yancär qarçʹunı laˁa visa xiye ˁarçʹuci, luzu xhiyekir uga qaşra, kürpükera, qırmızi xhiyekir ma uga bela qitħaci. Kʹikʹəan ın hiççekir doru käçäl Fätʹmä dünmü särxhä nä särxhäci laˁa qul: una haşke laˁa koosäcän esilci. Sättä silimer nä ˁülümer luzu itkinci. Käçäl Fätʹmäz hiççekir xabar dädni. ˁürxhü zära mäm siva ˁavenı başlemi särxhäci çʹuʹuye, itxaci ki, siva irin ˁaşxaravi, başlemi särxhäci zära laʹa mäm siva ˁavenı çʹuʹuye, irħadä bädälä şi vi, iver ma ird ˁaşxaravi. Qurzur kur-paşman ugunda kʹulcä qürxhücü. Dideri rij hulu duruna irqhacmä uga xapʹtʹimer peprimbəa qıtänä yıpäci:
-Uu, za qʹala reqh säxhä, a rij, väz şi säxhäci, vın hulu yiğına arxhuci.
Rijeri qʹala qütkücer uga didez qaqhaci. Ma kıdä kıdän yoçʹuvni. Halä yığcär käçäl Fätʹmä dideri kʹulcär qarän hazertirdär. Amma kuçädi Fätʹmärı yığına tuğoä zär ˁovoqʹuri, yığri yoçʹuyezın matʹım kuçägi yırxhärni. Ugoy didez itxaci ki, Fätʹmä zär ˁavaqhaz virxhiyezin matʹım kuçägi yırxhäri, haläci ki, säd dığ säd kʹibe saʹa läväşär söcˁür halävära qʹaniker uga yiqʹiye qıtsʹäci. Furi kʹulcä ˁaçʹucmä yiqʹiye ˁada qʹuma qalqʹalnı alä gälcoxun, ulu gälcoxun velsilci. Hec velsiliyezin saʹa läväşär çʹaqʹraqʹa-baqʹraqʹ ezilmi yıxhärni. Hecir ufhauf siʹiranı yıpäci:
-Ay furi, väz irqʹiravi zın moħkəm azarmi särxhäci. Zın sarqʹaravi, zäz säd çarä.
Furärı yıpäci:
-Ay hez, vo darman şi vi, yıp qʹaxudän?
Hecir yıpäci:
-Zo darman laˁa zära yäki. Ad sökürnü yäk zäz (söcˁür) saʹalız yıvän zın ˁari yırxhära.
Furäz kʹikʹəan zär sorku yıkä dädni. Amma hecir xab qendäd ki, qendäd. Furärı axirce zär sökürcü. Kuçägi Fätʹmäz itxaci ki, undärı zär sökürcü. Maħtal irkinci ki, hil şi soʹula, mızci särqʹara. Qurzur virxhici la qʹusu qaro bädä. Säxhäcär anız qaqhaci. Qariri yıpäci:
-Ay za rij, hiççişin dexhera, heter andärı zär söküre, vın iye yäkıkir sodoʹula, heter andärı saʹalä, iyexan vın iye kʹerepʹer pitin vederni çentece ˁatsʹänı ˁüşxüra zo bädä. Kiçʹ sämä, va şid hil kupoälcä duruna yıxhära.
Fätʹmärı qara yancär ˁürxhünü anır yıpäcmä siʹirci. Zära yäkıkir saʹaldäd, unsuz ın ugoy dideri anız yäk yıvä dädni. Hı, Fätʹmärı zära kʹerepʹer danbadan vederni suncu çentece setsʹtsʹirci, cidrice duz ˁuğoäci heco kʹulcä, qariri säb boˁlu quyi qöħülnü kʹerepʹer çodğulci iye. ˁada noqʹ qıtsʹänı rijovon yıpäci:
-Ay bälä, kiçʹ sämä, ulu kʹerepʹerikir vın şi växhän halä dämcä ħazır yıxhära.
Rij qurzurnu ugunda kʹulcä qürxhücü. Suncu-qʹuncu yiğınaxan padşaco duxoro mitkerni, pitinciber mitkera naˁrä sibʹirivni. Fätʹma ugoy dideri nä uga käçäl rija axucä täzä halävär qıxhänı mitkera çarğaravni. Kuçägi Fätʹmä nä ugoy dida yervemi särxhäci ki, ugdurun mitkera turğoä. Ugoy dideri yertirdär ki, yertirdär, yıpäci:
-Säd vo cıga aksugi, vüçoxh oqʹul kʹulcä, quşuliyez vox halävärır şiseri, vın şi qıxhä çoğori.
Ugoy dideri säd tʹabaxçä qul qʹuma qatsʹänı säd heçʹi cäm eyeci, yıpäci:
-Zın qürxhüzker ulu qul vodora tʹabaxçäcä, ulu cäm ın va ˁülüc xhiyezin sertsʹira. Agäm zın yıpäcär vın sideʹirenäbägäm vay va yiğına.
Fätʹmä maħtal irkinci, şi siʹire |şisere|. Ugoy dide virxhicmä setʹtʹerħir virxhici qaro bädä, ugoy dideri yıpäcär unuz qaqhaci.
Qariri yıpäci:
-A rij, kiçʹ sämä, ulu kıdärber za xaba xhäd soğurucmä säd şeyi.
Qariri rijez säd tʹabaxçäcä qul yıväci, säd cäm ma qʹeli xhäd. Yıpäci:
-Tuğ ulu qulär ˁatsʹ vo ugoy dido qulo tʹabaxçäcä, qʹeli xhäd mä ˁatʹil cämıla, nımä säxhä ki, vın uzolqʹulci. Qatsʹä qula itkinde ma hazetir kısär iye ˁada, heter qul dannami siʹir päsär siʹire.
Qariri ulu çʹeliber rijovon yıpäyexan adır qerinni ˁarğoäci duz zära kʹerepʹer çodğuli cıgacä. Quyice siv eçmi siʹirni yıpäci:
-Ay laˁa zär, zäz säd kuçägi halävär, sädma säd cuftä qızıl läkärber yıkäci ki, Fätʹmärı qıxhänı mitkera virxhe. Halä saˁat sudama itxac ki, ulu şeyri ħazır säxhäci. Qariri rijez säd çente kişmiş, säd çente ma reqh yıvänı yıpäci:
-Ay rij, ulu halävär nä qızıl läkärber qıxhänı, ulu çenterberin qenni vın çarğara mitkera. Iye va ugoy didez vın hadärätsʹära {därätsʹära}, mitkera vovorın qerexçez yutsʹura. Vın qerexçirde camˁatcä ˁada kişmiş setʹerˁira, va ugoy dida ˁada reqh. Vın kila dıxtä elsil quşarxara kʹulcä, va halävär aħa nä alqʹola.
Hı, Fätʹmärı zer-zibacızın serve halävär qıxhänı, qızıl läkärber qila çoşu nä särxhäci sär huri-melek. Virxhici mitkerik, pitinciber ulu kuçäg rij ibxacmä sabğa qebtʹilci. Fätʹmä qerexçira-qerexçira idmera qabağcä ˁürxhüde pitinda kʹoˁuye kişmiş atsʹäci, uga ugoy dida ˁüla reqh qıtsʹäci. Kila mitkerar qarçʹunı dıxtä kʹulcä qürxhücü. Rixa kurar serexçe yerçʹirde läkärberikir säd tay qilar qatku kura qosä atkuci. Rij täläsmi yırxhäravinä läkär eye qarç virxhici. Halä yiğce, demiş, padşaco dix ovuna qaçʹuvi qʹeçik. Älsäldä rixar ugo xila xhäd yıväz kura ˁuğoäci. Xilğıldir päkʹrimer xhiye votʹinı kilaxan qapʹçʹuci. Padşahco duxorır egilmi säxhänı xiye qʹosä irħaci, itxaci ki, säd tay qızıl läkäri, ac dıxtä qen ˁuğoäci. Suncu täräfcär ma Fätʹmä kʹulcä qürxhü halävär aħanä cidir särxhäci. Ugoy dide qaş-qabağlu qürxhücü kʹulcä. Fätʹmärı yıpäci:
-Ay dide, qaqh bädäm mitkera şi säxhäci, mitker şımä yoçʹuci?
Hecir yıpäci:
-Hiç, şi yıxhäri, sär axri puç cärxhä qerexçirde pitinda qabağcä kişmiş atsʹäci, ya qabağcä reqh satʹˁaci.
Ucber ibkine ilive, haläbädäm padşaco duxorır läkär şi siʹirci {siserci}. Läkär hekke kuçägivni ki, hiç padşaco xaznäcä halmäyekir dädni. Padşaco duxorur läkärber ugo hambäzcu yıvänı yıpäci:
-Tuğ ulu läkär, şeherbeşeher, kumbäkum ˁasil, hana qila säxhän zın zaʹadir qoruna.
Hambäz harkəa ˁasilci, pitin kumri, şeherber qilik qaħaci, läkär hiç hana qila säxhädäd. Axirce xabar qonuz ki, ulu läkärber qila çodoşu tü irkinci, yuʹuz ki, Fätʹmä yuʹu sär yetim rij vi, adır irkinci. ˁuğoä läkär Fätʹma qila qıxhäci, irqhiz ki, hele bil ki läkär servinir uc uguga xabäzın serveci, duppoduz rija qilez. Halä dämcä padşaco duxorız xabar çiğira ki, bäs halmä-halmä läkär rija qila säxhäci. Gädärı mitkeriz tadarük siʹirni Fätʹmä suz qüşörxüyüz bädäla ugo idmer har sibʹirci ki, rij bezetmi sirʹire. Alägälcärma Fätʹma ugoy dide paxıruvolcär partemi yırxhäravni. Haläc ki, Fätʹma xab-qil keşkiyezin vetʹilni adır ˁarğuci tana qʹosä, tona ˁadicin qıtsʹäci. Uga rij käçäl Fätʹmä bezetmi sirʹirni eryeci kuçägi Fätʹmo cıgacä. Yängärber, salduşär, sulduşär qübkücü ki, rija qʹıl bezetmi süʹürnü suz turğoä, undäz itxaci ki, rij alä rij där. Undärı yıpäci:
-A bälä, ulu rij şımatʹi halmä laˁa särxhäci?
Rija dideri tersuvolcä aˁani qeltʹilci ki, halä uludur kuçägi Fätʹmä vi, udur virağcä qʹanik qeltʹilci, heleskema laˁa särxhäci. Yängärı dıxtä läkär ˁuğoä rija qila qıxhäci, itxaci ki, vaʹa, säxhädäd. Uguga yıkʹıla varavur siʹirci ki, ulu rij zäz irqha där, yin udur bezenmi sirʹir turğoän, padşaco duxorur yövon şi yuʹura? Halmä ulu fikircevni ki, gira ˁayelberi halmäc maˁni suxoäci:
Virağ qap’çʹw, virağ qapʹç’w,
Keher xilğılda qüşö qapʹç’w,
Kʹulcä eriy käçäl rij,
Kuç veyi rij qerin, qapʹç’w.
Yängärı dıxtä rija qʹala irħaci, itxaci ki, ulu rij naxti käçäli. Dıxtä qurzurci ki, säxhäcär virxhi gädäz qaqha. Sudama maħläcä säb kupäl baştemi soxhoci bännämi yuxhorcä:
Quqhqhuluququ,
Tana q’osä Fät’mä xanım,
Qic-bändi xabt’im-qilim.
Yängärı ˁürxhünü dıxtä tona ˁadic qenci, itxaci ki, duğurdänkinä Fätʹma xab-qil vetʹilni tona ˁaryevi. Rij tonar qarħanı qurğoäci kʹulcä. Şuqhanäyıtsʹtsʹı cıgacä bezek qutʹuci, qırxhä, bezetmi sirʹir nä turğoäci padşaso duxoro kʹulcä. Pitinderi mitkera çorotʹuri, qebexçiri, şaduvol siʹiri, käçäl Fätʹma dida yıkʹılır yıkʹ soʹulavni.
ˁadar säd qadar yoçʹucmä käçäl Fätʹma dideri yıpäci:
-Ay rij, säxhä-sähäci, yoçʹu-yoçʹuci, sudä qurzur iraħbädäm va şidreri şi siʹiravi?
Käçäl Fätʹma qıxhä, bezenmi särxhänı virxhici şidro bädä, ħal-əħval siqhiriyexan yıpäci:
-Ay şidir, zäz daryacä xhiye ˁarçʹi yırkäci, qurzur bätäm daryacä xhiye ˁabärçʹädän.
Kuçägi Fätʹmäri uga şidra xatʹir sodoğuyenä ugo qızıl täştın qenni vebkici daryacä qırağcä. Käçäl rijeri yıpäci:
- Ay şidir, kʹikʹəan vın halävär aħ, zin zıvın xhiye ˁarğudän, kila vın zın xhiye ˁarğura.
Fätʹmäri çʹela inam ˁoğoänı halävär aħaci, daryacä qırağcä xhiye ˁarçʹirde käçäl Fätʹmärı adır ˁurtʹunä xhiye derın cıgacä arˁaci. Kuçägi Fätʹmovon xhiyer qarçʹu särxhädär. Käçäl rijeri Fätʹmä halävär qıxhänı gädo kʹilcä qürxhücü. Raˁamqaricic säxhäci, rijeri icin, ˁülüm cidir siʹira-siʹiranä yücencic siʹirci. Qabalqʹal vaxt soxhocmä gädäz irqhiz ki, Fätʹma kuç una xaba vöşkürdäb. Haläci ki, yıpäci:
-Ay Fätʹmä, va kuç hiç za ˁüla qüşkürdäb.
Rijeri yıpäci:
-Za qʹıl sebzini vi nä sınta kʹotʹä soxhoci, paga sor˚ora, ma ˁapxus yuxhora.
Pämäcarcic säxhäci. Gädä xilğılda qişeni daryacä qırağcızınqal çağaravni. Sudama itxaci ki, suncu baluğçiri tur yunavi, amma ac xiyer qaħa yıxhärdäd. Xilğıldar eşenı gädäri baluğçiz kumoäk süʹürcü. Undärı säd teher tur yinni xhiyer qaħaci.
Sudama undaz irqhiz ki, turuna säb baluğ ˁoqʹolci ki, ajdahacizked. Dıxtä buluğcä funˁac yarmi siʹirni qatsʹäci. Gädäz irqhiz ki, oħ, kene kuçägi Fätʹmä baluğca funˁaye. Dıxtä rij qarħa suncu şeyina çerekirni kʹulcä ˁurğoäci. Fätʹmärı qʹala qütkücür veyiyicmä uga furäz qaqhaci. Gädärı halä dämcä emr süʹürcü ki, säb gici qatır qʹaxu quşuxdä. Käçäl Fätʹmä qatırcä cibra veltʹilni dağra-daşra çurħaz yıväci. Käçäl Fätʹma tikerber har säd suncu däräci atku itkinci. Iyexan kuçägi Fätʹmärı nä padşaco duxorur ugundo kef siʹirnı dovran yobğuci.
Zävar şub yeç apkuci, säb zovod, säb vovod, säb ma mağ qavaqhanovod.
GÖYÇƏK FATMA
Biri var idi, biri yox idi, Allahın bəndəsi çox idi, bir kişiynən bir arvad var idi. Günlərin birində iş belə gətirdi ki, bu kişinin arvadı azarlanıb öldü. Həmin arvaddan Fatma adında yetim bir qızı, bir də oğlu qaldı. Kişi gördü ki, uşaqlara baxa bilməyəcək, odu ki, ayrı bir arvad aldı. Kişinin bu arvaddan da bir qızı oldu, amma bu, yaman kifir qız idi.
Bu arvad gələn gündən yetim Fatmanı gözü götürmədi. Öz qızının adını da Fatma qoydu. Amma bu qızınan onun asiman tafovutu var idi, Yetim Fatma gözəl-göyçək bir qız, çirkin Fatma isə qart keçəl idi. Analıx yetim Fatmaynan, oğlana gün verib, işıx vermirdi. Onları gah suya, gah oduna göndərirdi. Evdə qarabaş kimi işlədirdi. Günlərin birində arvad iki ayağın bir başmağa dirəyib ərinə dedi:
– Kişi, əgər bu uşaqları aparıb azıtmasan, səndə oturmuyacam.
Mənim bu uşaqlardan zəhləm gedir, onlara daha mən baxa bilmirəm. Kişi nə qədər yalvar-yapış elədi ki, ay arvad, insafın olsun, mən bu bir parça tüfülləri hara azıdım, yazıxdılar, gedərlər meşədə qurd-quş yiyər. Arvadın hırı tutmuşdu, elə nırx deyib durdu ki, əgər azıtmasan gününü qara eliyəcəm. Kişi çox götür-qoy elədi, gördü ki, ayrı əlacı yoxdu. Fatmaynan oğlunu götürüb getdi meşəyə. Uşaxlarını alladıb dedi:
– Balalarım, siz morux, çiyələk yığa-yığa gedin dərənin dibinə, mən də bu biri tərəfdən bir az odun qırım, axşamüstü gəlib sizi də götürərəm, gedərik.
Uşaxlar atalarının sözünə inandılar. Morux, çiyələk yığa-yığa lap meşənin sıx yerinə çatdılar.
Sizə kimnən deyim, kişidən. Kişi uşaxları aldadıb bu tərəfdən ağlaya-ağlaya, kor-peşman qayıtdı evə. Axşam oldu. Qaranlıq düşdü, meşədə göz gözü görmürdü. Ayı, canavar, pələng, şir meşəyə bir nərilti, gurultu, inilti salmışdılar ki, vəhmədən adamın bağrı çatlayırdı.
Uşaxlar ha gözlədilər, dədələri gəlib çıxmadı. Axırda əlacsız qalıb bir ağacın başına çıxıb orada gecələdilər. Sabah tezdən durub yol başladılar bir cığırnan getməyə. Az getdilər, üz getdilər, dərə-təpə düz getdilər, gəlib bir bulağın başına çatdılar. Fatmanın qardaşı yaman susamışdı. Özünü tez verdi bulağın başına, istədi sudan doyunca içə. Fatma qoymaq istəmədi, elə bil ürəyinə dammışdı ki, bu suda bir şey var. Fatma nə qədər elədi ki, qardaşı sudan içməsin, olmadı. Oğlan ağzını bulağın gözünə diriyib sudan doyunca içdi. O saat dönüb oldu qara bir inək, Fatma üz-gözünü cırıb şivən saldı ki, ay qardaş, sənə demədimmi içmə, indi mən neyniyim, başıma haranın daşını töküm.
Qardaşı dedi:
– Bacı, daha iş-işdən keçib, mənimki də beləymiş, gəl gedək.
Amma bu sirri nə badə bir adama deyəsən ha!
Fatma inəyi də qabağına salıb ayax ləpiriynən o qədər getdi ki, meşədən çıxdı. Bir dağın başına çıxıb gördü ki, evləri uzaxdan görükür.
Düz gəldi evlərinə. Arvad gördü ki, qız gəldi, amma yanında da bir qara inək. Əvvəlcə üz-gözünü turşutdu, qaş-qabağını tökdü, istədi qızı qovlasın. Sonra fikirləşdi ki, oğlan yoxdu, yəqin ölüb-itib, meşədə qalıb. Qız da ki, bir yaxşı inəynən gəlib. Inəyi sağıb yeyərik. Bir azdan sonra qızı genə azdırarıx, o da itib cəhənnəmə vasil olar. Kişi də qızını görüb bir tərəfdən sevindi, bir tərəfdən də oğlunu yadına salıb bikeyf oldu.
Analıx hər gün Fatmanın əlinə bir az yun verib inəyi otarmağa göndərərdi. Fatma axşama kimi inəyi otarır, analığı verdiyi yunu da didib əyirərdi. Bir gün yenə inəyi otardığı yerdə bərk yel əsdi, yel Fatmanın yumağını götürüb apardı. Fatma, “a yel baba, yumağımı aparma” – deyə-deyə yüyürürdü. Yel baba yumağı aparıb bir evin bacasınnan içəri saldı. Fatma gəlib bu evin qapısını döydü. Içəridən bədheybət bir qarı çıxıb dedi:
– A bala, nə var, nə istəyirsən?
Fatma dedi:
– Qarı nənə, yel baba yumağımı sənin bacannan içəri saldı, gəlmişəm ki, onu verəsən.
Qarı dedi:
– A qızım, gəl mənim başıma bax, sonra yumağını verim.
Fatma razı oldu, içəri girib gördü qarının evi zir-zibilnən doludu. Odu ki, dedi:
– Qarı nənə, süpürgəni ver, evini süpürüm.
Qarı süpürgəni verdi. Fatma evi süpürüb tər-təmiz elədi. Sonra da başladı qarının başına baxmağa, gördü ki, bunun başı doludu ilançayannan, baxdı ki, qarının başında bitlər var tısbağa boyda, birələr var qurbağa boyda.
Qarı dedi:
– A qızım, de görüm sənin ananın başı qəşəngdi, yoxsa mənim?
Mənim birələrim qəşəngdi, yoxsa onun.
Fatma dedi:
– Ay nənə, əlbəttə, sənin başın qəşəngdi. Sənin bit, birələrin də lap sərçə, bülbül kimi şeylərdi.
Bu sözlər qarının xoşuna gəldi, odu ki, dedi:
– Bala, burdan gedəndə qabağına üç bulax çıxacax, birinin suyu dümağ, süd kimi, o birininki qapqara şəvə kimi, birinin də suyu qıpqırmızı lalə kimi. Ağ suda soyunub çimərsən, qara sudan da saçına, qaşına, kirpiyinə çəkərsən, qırmızı sudan da yanaxlarına, dodaxlarına çəkərsən. Sonra gedib qara inəyin bir buynuzunnan yağ, birinnən də bal əməcəksən.
Fatma qarının yanından çıxıb gəldi, yolda günçıxan tərəfdə qabağına bir bulax çıxdı, suyu dümağ süd kimi, girib suda çimdi. Bir az gedib günbatan tərəfdə də bir bulağa rast oldu. Bu bulağın suyu da qapqara idi. Fatma bu suynan başını yuyub, bir az da qaşına, kirpiyinə çəkdi. Qırmızı sudan da bir az yanaxlarına, dodaxlarına çəkdi. Fatmanın gözəlliyi bir idi, indi oldu min. Fatma elə bir gözəl qız oldu ki, heç misli-bərabəri olmadı. Aya dedi, san çıxma, mən çıxacam, günə dedi, sən çıxma, mən çıxacam. Yanaxlar qıpqırmızı alma kimi, dodaxları qaymax, dişləri inci, gözü maral gözü. Nə deyim, bir baxan deyərdi bir də baxaydım.
Fatma düz gəlib çıxdı qara inəyin yanına, onun başını, gözünü sığallayıb başladı buynuzlarını əmməyə, gördü ki, doğrudan da, inəyin bir buynuzunnan yağ, birinnən də bal gəlir. Fatma hər gün inəyin buynuzlarını əmib elə kökəldi ki, lap balığa döndü. Fatmanın analığının bu işə həm paxıllığı tutdu, həm də mat qaldı ki, görən Fatma neyləyir ki, belə kökəlib, qəşəngləşir. Odu ki, sabahdan öz keçəl qızını da qoşdu Fatmanın yanına ki, o da naxıra gedib qəşəngləşsin. Iş belə gətirdi ki, yenə bərk bir yel qopdu, bu dəfə də yel keçəl Fatmanın yununu götürüb apardı. Yun gedib həmin qarının bacasınnan içəri düşdü. Keçəl Fatma yunun dalınca qaça-qaça gedib qarının evinə çıxdı. Qapını döyüb yununu istədi. Qarı qızı içəri çağırıb dedi:
– A qızım, gəl başımı bitlə, sonra yununu verim.
Qız qarının başına baxıb gördü ki, bit-birəynən doludu. “Tfu” eləyib geri çəkildi. Qarı dedi:
– A qızım, mənim başım təmizdi, yoxsa sənin ananın?
Qız dedi:
– Allah vurmuşdu səni, başın ilan-qurvağaynan doludu, həlbətdə anamın başı yaxşıdı.
Qarı bir altdan yuxarı baxıb dedi:
– A qızım, sən ki, belə dedin, ala yununu verirəm, amma burdan gedəndə qabağına üç bulax çıxacax. Birinin suyu qara, birinin suyu ağ, o birininki də qırmızı. Sən əvvəlcə qara suya girib çimərsən, sonra ağ suynan başını yuyub, bir az da qaşına, kirpiyinə, qırmızı sudan da alnına sürtərsən. Sonra da qara inəyin döşlərini əmərsən.
Qız qarının yanınnan çıxıb yolda qara suynan çimdi, ağ sudan qaşına, kirpiyinə çəkdi, qırmızı sudan da alnına sürtdü. Əvvəldən də bir şey olmayan keçəl Fatma dönüb oldu qara qul; hər yeri oldu qapqara kösəy kimi. Bircə dişləri, gözləri ağarırdı. Keçəl Fatmanın heç nədən xəbəri yox idi. Gəlib inəyin əmcəyini ağzına salıb başladı sormağa, gördü ki, ağzına irin gəlir, tez başladı inəyin o biri məməsini əmməyə, gördü ki, bunnan da qan gəlir. Durub kor-peşman evlərinə gəldi. Anası qızına baxan kimi əllərini iki dizinə vurub dedi:
– Bıy, başına küllər, ay qız sənə nə oldu ki, bu günə düşdün?
Qız başına gələni anasına söylədi. Daha iş işdən keçmişdi. O günnən keçəl Fatmanı anası evdən heç yerə buraxmadı. Amma göyçək Fatma hər gün inəyi aparıb otarır, özü də günü-günnən qəşəngləşirdi. Analıx gördü ki, Fatma inəyi otarmağa apardıxca yaxşılaşır, odu ki, bir gün bir az quru yuxa bişirib paltarının altınnan kürəklərinə qoydu, əri evə gələndə yerə yıxılıb arxası üstə o üzə, bu üzə çörükdü. Arvad tərpəndikcə yuxalar xırhaxırnan qırılırdı. Arvad ufuldana-ufuldana dedi:
– A kişi, görürsənmi nə bərk azarramışam. Ölürəm, mənə bir əlac.
Kişi dedi:
– Arvad, sənin dərmanın nədi, de tapım?
Arvad dedi:
– Mənim dərmanım qara inəyin ətidi. Onu kəsib ətini mənə yedirtsən yaxşı olacam.
Kişi əvvəlcə inəyi kəsmək istəmədi, amma arvad əl çəkmədi ki, çəkmədi. Kişi axırda inəyi kəsdi. Göyçək Fatma gördü ki, inəyi kəsdilər. Qaldı məəttəl ki, indi nə yeyəcək, acınnan öləcək. Durub getdi həmin qoca qarının yanına, əhvalatı ona söylədi. Qarı dedi:
– Qızım, eybi yoxdu, qoy inəyi kəssinnər, sən onun ətinnən yeməzsən, qoy onlar yesinnər, sonra xəlvətcə onun bütün sümüklərini torbaya yığıb gətirərsən mənim yanıma. Qorxma, qardaşın indi də xoruz cildinə düşəcək.
Fatma qarının yanınnan gəlib o dediyi kimi elədi. Inəyin ətinnən yemədi, onsuz da analığı heç ona ət vermədi. Bəli, Fatma inəyin sümüklərini irili-xırdalı yığıb bir torbaya doldurdu, xəlvətcə düz gətirdi qarının evinə, qarı yekə bir quyu qazıb sümükləri basdırdı ora. Üstünü torpaxlayıb qıza dedi:
– Bala, qorxma, bu sümüklərdən nə istəsən o saat hazır olacax.
Qız durub evlərinə gəldi, bir-iki günnən sonra padşahın böyük oğlunun toyuydu, hamını çağırmışdılar. Fatmanın analığı da keçəl qızını geyindirib-keçindirib toya gedirdi. Göyçək Fatma da analığına yalvaryaxar elədi ki, toya onu da aparsın. Analığı qoymadı ki, qoymadı, dedi:
– Bircə sənin yerin əskik idi, qaxıl otur yerində, onsuz da sənin paltarın nə gəzir ki, geyinib gedəsən.
Analıx bir çanax darını yerə töküb, bir boş cam qoydu, dedi:
– Mən gələnə kimi bu darını yığarsan çanağa, bu camı da göz yaşınnan doldurarsan, əgər dediklərimi eləməsən, vay sənin gününə.
Fatma qaldı mat-məhəttəl ki, neyləsin. Analığı gedən kimi korpeşman daban alıb düz gəldi qarının yanına, analığının tapşırdığı işləri söylədi.
Qarı dedi:
– Qızım, qorxma, bu işlər mənim əlimdə su içimi kimi bir şeydi.
Qarı qıza bir çanax darı verdi, bir cam da duzlu şor su. Dedi:
– Apar bu darını tök analığının darı çanağına, duzlu suyu da tök cama, elə bilsin ki, ağlayıbsan, gözünün yaşıdı. Qaldı yerə tökülən darılar, toyux-cücələri burax qoy darını dənnəyib qurtarsınnar.
Qarı bu sözləri qıza deyənnən sonra onu götürüb gəldi inəyin sümüyünü basdırdığı yerə. Quyunun ağzını açıb dedi:
– Ey qara inək, sənnən bir qəşəng padşahanə libas, bir də bir qızıl başmaq istəyirəm ki, Fatma geyinib getsin toya.
O saat bir də gördülər ki, bu şeylər hazır oldu. Qarı qıza bir torba kişmiş, bir torba da kül verib dedi:
– Qızım, bu paltarı, qızıl başmağı geyib, torbaları da götürüb gedərsən toya, orada səni analığın tanımayacax, toyda səni də oynadacaxlar.
Sən oynayanda camaatın üstünə kişmiş tökərsən, analığının üzünə kül, sonra tez qayıdıb gələrsən evə, paltarını soyunub oturarsan.
Bəli, Fatma zər-zibaynan tikilmiş paltarı geyib, qızıl başmağı ayağına taxıb döndü huri-mələyə. Getdi toya, hamı bu gözəllikdə qızı görüb mat qaldı. Fatma oynaya-oynaya adamların qabağına getdikcə hamının qucağına kişmiş töküb, analığının gözünə kül səpdi. Sonra toydan çıxıb tələsik qayıtdı evə. Yolda çaydan hoppanıb keçəndə başmağının bir tayı ayağınnan çıxıb düşdü suya. Tələsdiyinnən başmağı qoyub qaçdı. Həmin gün demə padşahın oğlu ova çıxıbmış. Qayıdan baş yolda atını çayda sulamağa gətirdi. At dodağını suya vurub geri çəkildi. Padşahın oğlu əyilib suya baxdı, gördü ki, suda bir tay qızıl başmax var, tez çıxardıb özüynən gətirdi. Bu tərəfdən də Fatma gəlib paltarını soyunub gizləndi. Analığı qaş-qabaxlı gəldi evə. Fatma dedi:
– Ana, bir az söylə görüm toyda nə oldu, nə keçdi?
Arvad dedi:
– Heç, nə olacax, bir qaragünnünün biri oynayanda hamının qabağına kişmiş tökdü, bizim qabağımıza kül atdı.
Bunları burda qoyax, görək padşahın oğlu başmağı neylədi. Başmax o qədər qəşəng idi ki, heç padşahın xəzinəsində də beləsi yox idi.
Padşahın oğlu başmağı öz lələsinə verib dedi:
– Apar bu başmağı şəhərbəşəhər, kəndbəkənd axtar, hansı qızın ayağına olsa, gərək onu alam.
Lələ hər yeri gəzdi, bütün kəndləri, şəhərləri hələk-fələk elədi, başmax heç kimin ayağına olmadı. Axırda xəbər alırlar ki, bu başmağı ayağına taxmamış kim qaldı, dedilər ki, bircə Fatma adlı bir yetim qız var, o qalıbdı. Gətirib başmağı Fatmanın ayağına geyindirdilər, gördülər ki, elə bil başmaxçı özü əliynən tikib, düz qızın ayağına. O saat gedib padşah oğluna xəbər apardılar ki, bəs belə-belə, başmax filan qızın ayağına oldu. Oğlan toy tədarükü görüb Fatmanı gəlin gətirmək üçün öz adamlarını göndərdi ki, qızın başını bəzəsinnər. Bu tərəfdən Fatmanın analığı paxıllığınnan az qaldı çatlasın, odu ki, Fatmanın əlayağını kəndirnən bağlayıb saldı təndirə, üstünü də örtdü. Öz qızı keçəl Fatmanı da bəzəndirib qoydu göyçək Fatmanın yerində. Yengələr, sağdışlar, solduşlar gəldilər ki, qızın başını bəzəyib gəlin aparsınlar, gördülər ki, qız o qız deyil. Dedilər:
– Ay balam, bu qız niyə belə qaralanıb?
Qızın anası nırx deyib durdu ki, elə bu həmən göyçək Fatmadı, o günün altında durub, gün qaraldıb. Yengə tez başmağı gətirib qızın ayağına taxdı, gördü yox, olmadı. Öz-özünə fikirləşdi ki, axı bu qız mən gördüyüm, deyil, bunu bəzəyib aparsax padşahın oğlu nə deyər? Elə bu fikirdəydi ki, gördü küçədən uşaxlar oxuyurlar:
Gün çıx, gün çıx,
Kəhər atı min çıx,
Keçəl qızı evdə qoy,
Saçlı qızı götür qac.
Yengə qızın tez başına baxıb gördü qız qart keçəldi... Tez durdu ki, gedib əhvalatı oğlana söyləsin. Birdən məhlədə bir xoruz başladı bannamağa:
Quqquluqu,
Fatma xanım təndirdə,
Əl-ayağı kəndirdə.
Yengə gəlib tez təndirin ağzını açdı, gördü doğrudan; da Fatmanın əl-ayağını kəndirnən bağlayıb təndirə salıblar. Qızı çıxardıb gətirdilər evə, yetmiş yerdən ona bəzək-düzək verib, geyindirib-keçindirib apardılar padşahın oğluna. Hamı toyda çalır, oynayır, şadlıx eləyirdi, keçəl Fatmaynan anası qan ağlayırdı.
Aradan bir müddət keçənnən sonra keçəl Fatmanın anası dedi:
– A qızım, olan-olub, keçən-keçib, bir dur get gör bacın nə qayırır?
Keçəl Fatma geyinib-keçinib getdi bacısının yanına, xoş-beş on beşdən sonra dedi:
– Ay bacı, yaman çimmək istəyirəm, dur gedək dərya kənarında çimək.
Göyçək Fatma bacısının xətrini sındırmayıb öz qızıl teştini də götürüb getdi dərya kənarına. Keçəl qız dedi:
– A bacı, əvvəlcə sən soyun, mən səni çimizdirim, sonra da sən məni çimizdirərsən.
Fatma sözə inanıb soyundu, dəryanın qırağında çimmək istəyəndə keçəl Fatma onu itələyib suyun dərin yerinə saldı. Göyçək Fatma sudan çıxa bilmədi. Keçəl qız Fatmanın paltarını geyinib oğlanın evinə gəldi. Axşam oldu, qız üz-gözünü gizlədə-gizlədə bir təhər gecəni saldı. Yatmax vaxtı gələndə oğlan gördü ki, Fatmanın saçı heç əlinə dəymir. Odu ki, dedi:
– Ay Fatma, sənin saçın heç gözümə dəymir.
Qız dedi:
– Başımı yumuşam deyin yığılıb bir yerə, sabah quruyar, genə uzanar.
Sabah açıldı, oğlan atına minib dəryanın kənarıynan gedirdi, bir də gördü ki, bir balıxçı toru nə qədər çəkirsə, sudan çıxarda bilmir. Oğlan atdan düşüb balıxçıya kömək elədi. Bir təhər toru çəkib sudan çıxardılar.
Bir də gördülər ki, tora bir balıx düşüb ki, əjdaha boyda, tez balığın qarnını yardılar. Oğlan gördü ki, buy budu göyçək Fatma balığın qarnında, tez qızı çıxardıb bir şeyə büküb evə gətirdi. Fatma başına gələn əhvalatı tamam başdan-ayağa kimi ərinə danışdı. Oğlan o saat əmr elədi ki, bir dəli qatır gətirsinlər. Keçəl Fatmanı qatırın quyruğuna bağladıb dağda-daşda sürütdədilər. Keçəl Fatmanın hər tikəsi bir dərədə qaldı. Sonra göyçək Fatmaynan padşahın oğlu keyf çəkib dövran keçirdilər.
Göydən üç alma düşdü, biri mənim, biri sənin, biri də nağıl söyləyənin.
