Buduq-Azerbaycancä läp qedimi kumräkiri. Azga ibtidai idmer in yo kuma veˁi pänärbea yeşemi säbkäci. Halmä vi ki, yo kumu cıga, kumu rix, kuma qırağär dağräzin ehate säxhävi. Yo dağroxun irħadä väz nımä yıxhari ki, acär zäva maq'am hunduri. Virağ yö kʹulbea hagcär oroxhori. Idmiceä ˁüla qabağcä q'ala luzu yiz veˁi dağrimer, sätke almäaçän irħadä dağcu yaliber, morzärber, därärber, Tsʹutʹtʹu qʹol, Tʹopʹonu qʹol, qayerber irqhiri, al qırmızi, luzu, sozä rengina gılboxun irħadä idmica govul nuğa yuxhori. Bäbä dağcär dağroxun iraħ. Väz nımä yıxhäri ki, kurur lili çorot'uri Ebdülmeħemmed bäbäz, yo Kʹeç’i dağcız. Kura hire gälca Enbere dağı vi, şimşiş, iye qʹala veˁi qaläcuxun iraħ. Hanız hatsʹär halci dovurcär ipkinivi ulu qalä!
Yo Sänäm yaylağicär qʹörücür şımä tüteg çorotʹuri ki, iye sas laxa Çäräkäcä maqʹam ixhiri. Halmä vi ki, sätke yonuğlu, sätke qerib sascimävi ulu sasri, iye ibir qiy. Qırx bulağcär (Qʹuqhab visar) xhäd açä Laˁa kura ˁaläkäli, kura sasına ibir vey. Qaqa şükür sü'ür ki, halmä ˁari, halmä saf cigace vi yin, halmä dağri yez arxa vi.
Buduq Qonagkənd rayonuce soxhodä har şey läp ˁarivni. Kʹikʹan kalxuz soxhocni, kila sovxuz soxhoci. Azga şi dädni yo kuma? Qulo-muxo nikinbər, cuvälbö suru, xilğero galla. Kum qeynemi yuxhorni, kuma mitkerber säxhädä ˁayelbez läp kef yıxhärni, kʹulco xala qabärçä säb "Koroğlu" çorotʹurni, yo dağra t’ürt’əħce sas aräxhärni. Bäs kila şi säxhä? SSRİ-co boˁlus N.S. Xurşovcur Qonağkənd rayoncima leğv süʹürcü. İyexan dağra veˁi kumrar camˁat irhadä şivi açäcära veˁi kumra kuçmi säxhä qaçʹçağaravi. Halmä ki, kumri Qubaca tabe si΄irci. Yo kuma veˁi nikinber, sururber, gallarber, nexirber- sovxozcux şi vini pitincer usulluvälcä ˁagul vitkici. Yo kumu camˁat kumar kuçmi säxhä qaçʹ vixhici. Hulu saˁat qhanämiyib kʹul ipkinci. Kuma 180-cä maqʹam idmi yo meza ħaraqʹari
Buduğce nä budadında baräcä huluçʹarizke laħki alimerir, tarixçeri, etnoqrafärır, mez yezmi süʹünderi fikir yıpäci, meğalerber qaħaci, kitabär yezmi siʹirci. Amma bitin ulu kıdärber eħtimalbezin säxhäye gürece Buduğcoä tarix, budano asıl-nesilcä bäräcä elimcizın, subutcızın deqiqleşdirmerber tuğoä däd. Sättä 13-14-cü esrbö azman tarixçi, menbeşünas, dovlätco idmi säxhä Fezlullah Reşideddin Əl Ħamädaniri ugo “Came et Tevarix” yuʹu kitabcä budatoru asıl-nesilce baräcä işarti yutsʹu maˁlumatär yezmi siʹirci. Ulu maˁlumatär faˁam yıvän budad tü veˁi, anu asıl-nesil heyer veˁi ħar yıbkärcız säd rix ˁükʹü menbe säxhä yixhära. Uluc hatsäri ki, budanındäri ugugundovon “budad”, ugundo meza tur “budano mez” yuʹuri, su-sundäzın ixtilat siʹirde “vin budadiz” xabar qoni. F.Reşideddinir ugo kitabära “budat” addu qebilecekir xabar yutsʹuri. “Came et Tevarix” kitabco 98 nä 193-cü sehiferbea yezmi siʹirci: ”Budato qebile. Ulu qebile Tunbine xano 5-ci dix Bat-Kulkino ağräbäcekir cüre soxhoci. Çingiz xano dovurcä ando boˁlus Urud ye ma Uridayni. Çingiz xanır Taycuit qebilecizin davˁa süʹü vaxtimbea budatär anızın (Çingiz xanızın) särni, ano leşkersizın sıntavni. Andox (budatorux) laħkice emirber säbkäci, hilin vi. Hil anda tur yez hatsʹär däd”. F.Reşideddinir küçeri türkümbeə tur yundä budana tur budatcımä läp azgaçukan yeşemi säbkä nirun-moğol türkumer ħisab sib΄irci.
Kilaxan Buduq mahalcu merkez soxhoci. 1833-cü säna Buduq mahalcä 19 kum soxhocni. XX esrce ortärbea Buduq Qunaqkend rayuncä aidni. Sovet ħühümetico dovurcä – 60-cı sänbea Qunaqkend leğv sü΄ürcü, iye veˁi kumri Qubä rayunice qila yodğuci. Hilki dovurcä budadär laħkiter Azerbaycancu Qubä, Xaçmäz, Qusar, Şabran, Siyezen rayunbea, Bokucä, Sumqeyitce, Mingecevirce, Gencecä, ham ma Urusyetce-Derbentce, ızgä şeherbea yeşemi yıbkäri. Qubäcä Buduq, Dağüstü, Dölüqaye, Yalavanc yu΄u kumra yeşemi yıbkärciber budadäri, en laħki budadär yeşemi yıbkär kumri Alekseyevka, Bağbanlı, Barlı, Dallaklu, Vladimirovka, Velvele, Amsärpäläsä, Qecerzeyid, Timiryazev qesebesivi. Xaçmaza laħkiter Ħacälbäg, Suxtäkälä, Ağyazi-Buduq, Qaradağ-Buduq, Yurvid (Yergüc), Baricpol yu΄u kumra yıbkäri. Qusarä nä Bedirqalä, Hasänqalä, Bäläqusar yu΄u kumra laħki budad vi. Iye qeri, yıpäz yıxhära ki, Qubäcä, Xaçmäzcä şəhərbeə ugucära nı, acoru pitin kumra budad vi. Xarici ulkärbea nı budad vi.
Azga yo kum bägro kumni. Xanbea dovurcä Fataˁali xanır ferman yıväci ki, Ħaci bägır dağcä-arancä kumräz boˁlutuvoäl si΄ire. Memmed bäg, Ağa bäg, Şeyda bäg, İlyas bäg, ʕali bäg, Ħüseyinxan bäg, Aħmädxan bäg, Ħacağa bäg, Esed bäg, ʕayvaz bäg, Ħarun bäg, Ħalim bäg, Avadan bäg….laħki bägri säbkäci. Yo kuma bägräkir en axirincisi Dovut bägo dix Sultan bäg säxhäci ki, ad ın zäz irqhacni, Qagır pitin sabq’anda raħmät si΄ire.
Vaxt vini ki, laxa dağra veˁi kumra q’osä yö kum en boˁlu kumni. Kuma fub fuqhab k’ul vini. Yarım esr ive ˁurän yö kuma urtä mekteb, qiyabi mekteb, kulub, kitabxanä, puçt, feldşer-mämä menteqesi vini. Dağra veˁi kumräz internat mekteb yö kumavni. Qırağ kumrar qübkü nü ˁayelberi yö kuma suxuts’urni.
Budano camˁatcır hemişe elimciz q’imet yıvaci, savadlu säbkäci. Qunaqkend rayunuce savadsızuvoälcızın mübarizece q’ulp yinicber in budadciber säbkäci. Alä rayunco pitin kumra budad məˁlimer işlemi yıbkärni. Laħki mektebero direkturber budadni. Nurulla Memmedov, Zali Eliyev, Həmdulla Eliyev, Müsənnif Melikov, Şerefeddin Bahadurov, Teyfur Adayev, Begler Abdullayev, Ramazan Heydərli, Mövlud Şahkerimov, unda qeri ızgä məˁlimer in direktur säbkäci. Məˁlim işlemi säbkända tur yezmi si΄irene bägam säd boˁlusti siyahi yıxhära. Zenenbekir in məˁlime işlemi säbkandäkir Ayne məˁlime, Perzaman məˁlime, Şahzaman məˁlime və ızga məˁlimerbea tur yin yıxhära. XX esrce axirbea Budano mekteb päsär sü΄ür nü Qubä, Xaçmäz rayunbea direktur nä məˁlim işlemi säbkä, hil in işlemi yıbkändekir: Məmmədov Camaleddin, Şahlär, Hacıyev Nitəäli, Mahmudov Mahmud, Heyderli Seyfəl, Ələsğərov Əlisultan, Heyderli Azad, Sabir, Feyzulla, Heyderli Ħasän, Əhmədov Aħmäd, Əhmədov Həmdulla, Ağayev Abubekir, Ağayev Biykes, Hacıyev Zakir, Haciyev Bilal, Hacıyeva Mənsurə, İsayeva Nəsibə, İsayeva Gülsurə, Əliyev Səmid, Ağayev Zakir, Əhmədov Qiyaseddin, Heybətov Səmid, Həsənov Seyidaħmäd, Mammədov Calaleddin, Hacıyev Adıgözəl, Əhmədov Mehman, Əhmədov Elman, Niftəliyev Afiq, Həsənov Faiq ve tur yideni xeyli məˁlim vi.
Budänikir laħki alimer, duxturber, ağrunumär, hüquqşünasär , herbçirber säbkäci, hil in vi. Tarixçi professur Vaqif Piriyev, felsefecu professor Adil Əsədov, fizika-riyaziyyatce felsefeco doktor Məmmədov Nizameddin, pedoqoji felsefeco doktor Məcid İsmixanov, hüqüqco felsefeco doktor Zavər Qafarov, tibbce dosent duxtur-cerrah Əmrağa Məmmədov, duxtur-nevropotoloq M.Əhmədov yö ulkäcä ħürmettu idmerikirni. Izgä-ızgä vaxtimbea boˁlu veziferba işlemi säbkä teserüfatçär-B.Əhmədov, Şixkərim Şahkərimov, İldirım Məmmədov, Məmmədrəsul İsayev, Gülağa Kərimov, Niftəli Əhmədov, Əlislam Mehyəddinov, ticaretçär-Mövsüm Rzayev, Tofiq İsayev, Teyfur Əliyev, direkturber-Paşa Baxışov, Kamil Piriyev, Ənvər Adayev, herbiçer- Nadir Adayev, Kazım Əliyev, polis-Arif Hacıyev, hüquqşünas-Zavər Hacıyev, eczaçi-Dəmir Dəmirov, duxturber Firəngiz Əhmədova, Fatma Məmmədova, Mikayıl Əhmədov, Əmir Əsədov ve yin tur yideni laħki idmer vi ki, anda tur hemiçe hürmütcizin k’ean qür΄ürü, sabqanda Qagır raħmät si΄ire, ibkinindez Qag kumoäk säxhä yu΄uri.
Tarixçi professur Vaqif Piriyevir yezmi sü΄ürü “Buduq və buduqlular” (“Buduq nä budadciber” ) yu΄u kitab yekir türkceno meza yezmi sü΄ürü halä ki suftäki, ham ma ˁaziz-girami kitabi. Sovet dağılmi soxhoyexan “Buduq və buduqlular cəmiyyəti” təşkil soxhoci. Iyez boˁlutuvoäl si΄iri Abdullayev Rafiqir “Bäbädağ”yu΄u qazut hazeptici, ˁari suxuts’i ˁayelbez kumoäkuvoäl si΄irci. Hil ulu cemiyyetcircovon säd kıdä si΄ir yıxhär däd. Kıdä si΄iyiz əsasi pul lazımi, ac ma däd.
Budano camˁat mısırmani. Allacä inam ˁöşxürü, Maħammäd ümmetivi. Sünnürberi. Sovet ħükmet qurulmi yuxhordä yö kuma fub mezgüt vini. Acärekir cäb- Boglu mezgüt kuma läp urtäcä, la΄acär maħlärbeavni. Maħlärbea veˁi Taraq’ulinda, Axundunda, Ħastoğonda mezgüter repressiyacä dovurcä dağıtmi si΄irci, Boglu mezgütcekir ma kalxuzco-savxuzco anbarcimä istifade si΄irci. Suxoä efendirber, mallarber säbkäci. Ağa efendi, Mehyeddin efendi, Maħmud efendi, malla Ħaci, malla Rosul, malla Aħmäd, malla Mıstäfä, malla Seyidağacmä idmer camˁatcä qabağcä abärxhä nı anda rix ˁük’ürnü.
1926-ci säna mäqam kuma 500-covor laxan k’ul, 3000-covor laxan idmi säxhäci. Repressiyacä dovurcä dulk sib΄iriye gürece, İkinci Dünya Müharibesice furimber məhərbece vibki kulfät barxudäsız ibkiniye gürece kumar xeyli idmer kuçmi säbkä qabärç’ä vibkici. Kilaki sänbea çetinuvolcä gürece kumar idmer xa kumra-arancä veˁi kumra kuçmi säbkäci. Halmä vi ki, kum dağra aräcävi, çağar-quşxar çetini. Q’acrec sert yıħäri, yiz ˁatki, şaxtä apku kq’um sağacmä riximber vält’älni, xhäd ˁaşxar turberberi muk qusurni. Yığräzın rix volt’olni, haftärbezın xhäd lemerizin, xilğerizin Q’abar, Piraˁadar deşmi si΄irni. Suğuc, ˁaläf çuraq’ar dädni. Sär azaru säxhäcmä tuğoä duxturcä çüreqür yäxhärdärni. Hulucärekir kum ˁoxu vüxhücü, fuqhadco k’ulcekir qhanämıyib k’ul, şubud hazar idmicekir q’ar fuqhar idmi irkinci.
2016-cı cı sän yo ulkäcä millikulturalizmco sän elan si΄ircni. Yö ulkoco ħürmettü Prezident İlham Əliyevcir ferman yıväci ki, yo ulkäcä yeşemi yıbkär pitin xalç’imer barabari, yo ulkä telorant, azad ulkävi. K’ibe xalç’imero, etnosoro mez, ˁadätär, tarix, medeniyyet qurumi si΄i, ya xan qubaşxar nesilbez ˁaqhu lazımi. Yö camˁatcä turunar Prezidentciz dua sü΄ürden, can sağluğı yıpädän.
Oaç’räç’ kumar qarxhu, dide budad särxhä tarixçi doktor, azman şair Şahin Fazilir yıpäci:
Adäo kum Qaç’räç’i, ya dideo kum Buduq,
Gence, Derbend zäz yıvän ın, acär yıkä däd.
Laħkicera zın ˁasilci, dünyacoxun zın irħaci,
Za govulcız mesken säbtä ya dideo kum soxhoci.
2000-ci säna zo “Yin tuvi” yu΄u kitab çap soxhoci. Alä kitabcä yo kumuz yezmi sü΄ürü säb poema nä vi. Zın zivin salamlemi sib΄iri, veə axirirber xeyir säxhä yu΄uri:
Yin heyer qübkücü?
Heyer qebkici?..
Ya bäbä, ya nänä
Budad säbkäci...
Oğuzi, yi-ğu-zi,
Yez, vin yıbkäci,
Yea tur un, veə tur un
Turani, Vatan.
Cəlaləddin Budatoğlu
AYB-nin üzvü
